Để phát triển, cần cảm giác “mình không đủ tốt”
Một người tự tin, thực ra trong lòng vẫn luôn hiểu rõ mình chưa đủ tốt ở đâu.
Thông thường, cảm giác mình không đủ tốt được coi là tự ti và bị gắn nhãn với mặt tiêu cực của tâm lý. Cá nhân mình không nghĩ vậy. Một người, ở một lĩnh vực, có thể vừa tự tin vừa cảm thấy không đủ tốt. Vấn đề ở đây là cách mỗi người định nghĩa sự “không đủ tốt” ấy như thế nào và tìm ra nguồn gốc của nó, để từ đó hiểu mình cần làm gì với suy nghĩ ấy.
Cùng một nhận định rằng mình thiếu sót, mình kém ở một kỹ năng hoặc không đủ hiểu biết ở một lĩnh vực sẽ dẫn đến hai con đường: Hoặc bạn đứng yên tại chỗ, hoặc bạn sẽ tiến lên để bù lấp khoảng trống bạn biết mình đang thiếu sót.
Trong bài viết này, mình sẽ chia sẻ góc nhìn của mình về cảm giác “không đủ tốt” trong mối liên hệ với tự tin, tự ti, và động lực học tập phát triển bản thân.
Nghĩ “mình không đủ tốt” không đồng nghĩa với tự ti
Đừng đánh đồng hai khái niệm này. Có những khi nó trùng nhau, nhưng trong rất nhiều trường hợp lại khác hẳn.
Theo từ điển tiếng Việt:
Tự ti (hay mặc cảm tự ti) là một trạng thái tâm lý mà một người tự đánh giá thấp giá trị, khả năng hoặc ngoại hình của bản thân, cho rằng mình kém cỏi, thua kém người khác hoặc không đủ sức để hoàn thành một việc gì đó.
Nó thể hiện qua hành vi thiếu tự tin, rụt rè, e dè, không dám thể hiện bản thân hay tranh luận trước mặt người khác.
Nghĩa là tự ti hoàn toàn là cảm nghĩ chủ quan, bất kể thực tế bạn như thế nào.
Còn cảm giác “không đủ tốt”, đôi khi sẽ giống với tự ti khi bạn tự đánh giá mình thấp hơn thực tế, một cách rất chủ quan và thường trong mối liên quan khi bạn so sánh mình với ai đó. Nhưng còn có trường hợp, bạn thấy mình không đủ tốt, không đủ giỏi để hoàn thành điều gì đó vì bạn không làm được thật. Khi đó, bạn không so sánh mình với ai mà chỉ trong tương quan với chính việc bạn cần hoàn thành, không làm được bởi vì không thể làm được.
Nói cách khác, bạn tự ti luôn luôn là do bạn tự nghĩ trong đầu, hoàn toàn chủ quan, và xảy ra khi bạn so sánh mình với người khác. Còn “không đủ tốt”, có thể rất khách quan, bạn biết mình chưa đủ kỹ năng kinh nghiệm để hoàn thành một việc, không vì so sánh với ai, mà bởi đúng là bạn đang thực sự chưa giỏi như cần thiết.
Mình sẽ tiến xa hơn một chút trong phân tích này khi nói rằng:
Tự ti là điều ảnh hưởng xấu đến hành trình phát triển bản thân và khiến bạn không có được tâm lý an yên, nhưng “không đủ tốt” lại là một suy nghĩ cần thiết và rất tích cực trong nhiều trường hợp.
Đôi khi, lời an ủi “bạn đủ tốt rồi” thật sự giúp chúng ta dịu lại trong khao khát phải vượt trội, phải tốt hơn giỏi hơn, nhưng đôi khi đó là lời biện minh cho việc không muốn cố gắng.
Mình cho rằng, tách bạch giữa tự ti và suy nghĩ “không đủ tốt” là điều quan trọng để hiểu mình cần nỗ lực ở đâu, cải thiện điểm nào, phát huy tính cách gì thay vì cứ chìm trong những cảm nhận tiêu cực về bản thân rồi lại tự ru ngủ rằng mình đã rất ổn.
Một người tự tin, trong lòng vẫn luôn hiểu mình “không đủ tốt” ở đâu
Ngược lại với tự tin là tự ti. Nhưng tự tin không đồng nghĩa với suy nghĩ “mình đủ tốt rồi”. Hai vấn đề này không liên quan gì tới nhau. Một người có thể toát ra thần thái tự tin nhưng bên trong họ luôn xác định được họ đủ tốt ở khía cạnh nào, không đủ tốt ở khía cạnh nào. Thậm chí, mình cho rằng:
Người tự tin nhất là người biết rõ và đánh giá rất khách quan về năng lực bản thân, họ khẳng định họ “không đủ tốt” - một cách tự tin.
Mình hiểu, sự tự ti đôi khi do ảnh hưởng từ những ấn tượng rất tiêu cực từ thời thơ bé, bị chê, bị coi thường. Chúng ta không bàn tới những thương tổn tâm lý như vậy trong bài viết này bởi mình biết có người cả đời cho rằng mình không là gì cả, kém cỏi ngu dốt chỉ bởi suốt thời đi học đã nghe những lời đó từ người lớn.
Ở đây, mình chỉ bàn tới việc suy nghĩ “không đủ tốt”, đôi khi là lời biện minh cho sự rụt rè không muốn bắt đầu một thử thách nào đó dù bạn biết mình cần làm nếu muốn phát triển. Vì bạn sợ mình sẽ thất bại nên chọn không hành động gì để chắc chắn không phải đối diện với thất bại hoặc nỗi dằn vặt vì lựa chọn sai. Bạn sợ sự bất định của tương lai, không biết lựa chọn của mình sẽ dẫn tới đâu nên tốt nhất là không chọn. Và bạn nghĩ, sự rụt rè ấy là vì mình tự ti, vì mình đang nghĩ bản thân không đủ tốt.
Thực tế, tự ti và tự tin, suy nghĩ mình đủ tốt hay không đủ tốt có thể không liên quan gì tới nhau. Bạn có thể vẫn bước chân về phía trước dù trong đầu đang ngổn ngang suy nghĩ “ôi mình còn kém lắm, mình không làm được mất thôi”. Vấn đề là bạn vẫn bước thêm một bước.
Người mà bạn ngưỡng mộ phăng phăng tiến về phía trước, bạn nghĩ họ tự tin, họ giỏi, nhưng có thể bạn chỉ đúng một nửa thôi. Họ vẫn đang gào thét trong đầu rằng họ kém lắm đó, nhưng họ vẫn bước tới. Họ không hành động vì nghĩ đã đủ giỏi. Họ hành động vì sự tự tin từ trong sâu thẳm, rằng họ không cần so sánh với ai cả. Đó là điều quan trọng nhất.
Tự tin đến từ quan điểm trân trọng bản thân, mình là duy nhất, hành trình của mình dù đúng dù sai cũng cần bước về phía trước. Sai thì chọn lại, chưa giỏi thì học, thiếu kỹ năng gì bổ sung kỹ năng ấy. Ai chê là việc của người chê. Họ không phải không sợ, chỉ là vẫn bước đi cùng nỗi sợ.
Tự ti đến từ sự so sánh không ngừng bản thân với người khác. Nhưng sự so sánh sẽ chẳng dẫn tới đâu cả vì cuộc sống vô tận như vậy mà, người giỏi sẽ có giỏi hơn, giàu sẽ có giàu hơn, thành công sẽ có thành công hơn. Bạn định so sánh mình với họ đến bao giờ? Liệu có khi nào bạn tự tin được nếu cứ lấy người khác làm thước đo cho chính mình? Giữa vô vàn cái thước, bạn định vượt lên những cái thước nào?
Suy nghĩ “mình đủ tốt rồi” có thể sẽ tích cực và đúng bản chất hơn nếu chuyển thành “mình đã làm tốt nhất có thể rồi”, “mình có đủ để cứ cố gắng tiếp rồi”. Không đủ tốt cũng không sao cả, vì làm gì có ai đủ tốt? Vấn đề ở đây là “đủ” so với cái gì? Bản thân chữ “đủ” cũng là một sự so sánh, khi những gì chúng ta có bằng với mức ta cho rằng mình nên có. Trong một phép so sánh mơ hồ như vậy, chúng ta sẽ luôn thua.
Suy nghĩ “mình chưa đủ tốt” sẽ rất thực tế nếu được diễn giải theo hướng “so với yêu cầu của công việc này, mình chưa có đủ kinh nghiệm, chưa đủ kỹ năng A, chưa đủ kiến thức B”. Cách nghĩ này sẽ dẫn bạn tới hành động bồi đắp những gì mình đang thiếu, thay vì mơ hồ chung chung. Và sự chưa đủ tốt ở đây được đánh giá khách quan trong so sánh với yêu cầu của một nhiệm vụ nào đó.
Những người tự tin nhất bạn nhìn thấy, thực ra là người biết rất rõ họ chưa đủ tốt. Nhưng họ không để trong đầu có nhận định mơ hồ mà sẽ xác định họ chưa đủ tốt để làm nhiệm vụ gì, chưa đủ tốt ở khía cạnh nào, và làm sao để bồi đắp lấp lại khoảng trống ấy.
Họ hành động không phải vì tự tin hoặc vì cho rằng đã đủ giỏi. Ngược lại, họ tự tin vì biết cứ làm rồi sẽ giỏi hơn, và từ đó lại càng tự tin hơn. Tự tin đến từ trải nghiệm, thành tựu, cảm giác mình đã đi được từ đây đến kia, không phải từ suy nghĩ đơn thuần.
Bài tập để vượt qua rào cản tự ti
Từ giờ, mỗi lần nghĩ “mình không đủ tốt” hoặc cảm thấy mình thua kém người khác - chính là “tự ti”, mình có một gợi ý cho bạn để làm rõ vấn đề và gạt đi chướng ngại vật trong lòng:
Bước 1: Luôn gắn vấn đề tâm lý bạn đang trải qua với một hành động hoặc mục tiêu cụ thể. Đừng chung chung, mơ hồ. Bạn đang cảm thấy như vậy vì đứng trước nhiệm vụ gì? Đây có phải việc bạn nên làm cần làm không, một cách khách quan? Nếu bạn là ai đó khác - một người tự tin như… (ai đó bạn thấy họ tự tin), bạn sẽ làm gì?
Bước 2: Xác định luôn bạn không đủ, chưa đủ tốt thật. Trong một cuốn sách mình đọc, tác giả có nói về một định luật: Trong công việc, bạn luôn phát triển đến cái ngưỡng khiến bạn “sợ chết khiếp”. Nên chẳng sớm thì muộn, bạn cũng ở giai đoạn thấy bản thân quá bé nhỏ, thiếu sót, kém cỏi trước điều muốn làm, cần làm thôi. Vì thế, cứ xác định luôn là mình không đủ giỏi, không đủ tốt, đó là sự thật mà. Nhưng để đi xa hơn, bạn cần vạch ra mình thiếu sót chỗ nào, những khía cạnh nào.
Bước 3: Nhắm mắt mà bước. Cùng lắm là thất bại thôi. Đừng để thất bại kéo theo sụp đổ sức khỏe và tán gia bại sản là được. Mà đa phần những gì chúng ta đang sợ thực hiện đều không tới nỗi khiến bạn sụp đổ nếu lỡ thất bại hoặc không thể nào làm được đâu. Vừa hành động, vừa để ý cải thiện những gì chưa đủ tốt đã vạch ra ở bước số 2.
Mình ví dụ cụ thể chút, dựa vào trường hợp thực tế trong công việc của mình khi quan sát các PM (quản lý dự án) mới vào nghề, tầm 1-2 năm kinh nghiệm khi mình giao việc cho các bạn ấy. Tưởng tượng mới chỉ ra trường ít năm, kinh nghiệm có chút xíu, bước vào một tập thể toàn các PM cứng đã trên dưới mười năm thậm chí có người tới gần hai mươi năm kinh nghiệm, mình biết các bạn ấy rất ngợp, thậm chí sợ việc. Không biết sẽ làm thế nào cho đúng, làm sao để xử lý vấn đề phát sinh, hay đơn giản một chiếc email sang khách hàng cũng sửa lên xuống từng dấu phẩy vì sợ mình sơ sót.
Nhưng cách tiếp cận mà mình - một người quản lý sẽ đánh giá cao chính là ba bước đối phó với cảm giác tự tin ở phía trên. Thực tế, những bạn PM làm được như vậy đều phát triển tốt.
Bước 1: Gắn với mục tiêu cụ thể. Mình thường hỏi các bạn có mục tiêu thế nào trong hai tháng, sáu tháng? Với dự án này cần đạt được điều gì, trong bao lâu? Không được mơ hồ vì càng mơ hồ mọi thứ càng đáng sợ.
Bước 2: Xác định rõ với dự án này, điều bạn thiếu là gì, điều bạn đã có để phát huy là gì? Ví dụ như khách hàng khó tính, thuộc lĩnh vực bạn chưa kinh nghiệm, vậy phải lưu ý tìm hiểu tài liệu nghiệp vụ, nghe kỹ các cuộc họp về giải pháp, kết nối ngay với người thạo về điểm này để có khó khăn còn tìm hỏi. Bù lại bạn có kỹ năng giao tiếp tốt, linh hoạt, viết mail chặt chẽ, vậy cũng đáp ứng được một phần rồi.
Bước 3: Sợ cũng làm. Khó cũng là. Chưa làm bao giờ cũng vẫn bắt tay vào làm. Sau vài dự án, bạn nào kiên trì không bỏ cuộc (tức là không nghỉ việc) sẽ cứng cỏi lên nhanh chóng, kinh nghiệm dày dặn và giải quyết các dự án tương tự trơn tru hơn. Trước khi quản lý (chính là mình) lại giao tiếp một vụ nào đó khó hơn hẳn, và bạn ấy lại… hoảng tiếp.
Tóm lại, cần phân định rõ giữa tự tin và tự ti, “không đủ tốt” và “đã đủ tốt” kèm mối quan hệ giữa chúng để hiểu chính những suy nghĩ của mình. Cá nhân mình thực ra không đặt niềm tin hoàn toàn vào những gì não mình đang bảo vì nếu nghe theo não chỉ dẫn chắc mình không dám làm gì.
Cần làm gì cứ làm đi bạn, bất kể trong đầu bạn đang có những lý lẽ gì bảo rằng bạn kém cỏi, tự ti, không đủ tốt. Đơn giản vì người ta sẽ bớt kém cỏi (giỏi hơn), bớt tự ti (tự tin hơn), tốt hơn lên nhờ hành động, chứ không phải ngược lại.
Chúc bạn chân bước dũng cảm dẫu trong đầu vẫn đầy sợ hãi, tự ti nếu đó đúng là việc bạn cần làm và muốn làm cho bằng được.
Thân mến,
Tố Uyên.
P/s: Mình có từng viết một số bài về chủ đề tương tự, bạn đọc thêm ở dưới nhé.
Làm sao để bớt khắt khe với chính mình?
“Cô bé mùa đông” và hành trình vượt qua sự tự ti